Terminolojikamente liafuan eleisaun mai hosi lian latina “Electione”, ho lian portugés “Escolher ou nomeação de votos” signifika eleisaun mak festa demokrasia ne’ebé povu mak iha direitu atu hili ninia ema hodi ukun durante tinan lima (5) nia laran. Eleisaun mós hanesan parte ida atu forma hikas povu, tantu povu ai-leba, mukit, ki’ak, opulénsia sira atu rasgai (Les) sira nia matan, neon, fuan, atu hili lideransa ne’ebé iha espiritu kualifikativu ba prosperiedade nasaun, basá realidade povu barak sei hela iha sirkunstánsia no situasaun nakukun “neobscurantismo” nia laran, portantu oinsa bele supera hosi situsaun refere?
Tan ne’e iha momentu ida ne’e, ha’u hakarak hafanun ita hotu prepara hodi refleta ita nia aan iha fuan ba fuan hodi hili Na’i-ulun ida ne’ebé soi duni atu kaer nasaun ida ne’e, no se mak atu sai lideransa ne’e la’os ha’u nia preokupasaun maibé ha’u nia preokupasaun mak sai lideransa tenke “Ser bom lider para os povos” hanesan Jesus nu’udar Bibi atan di’ak ida ne’ebé sei la haluha no la husik nia bibi oan sira iha situasaun difisil saida de’it, haree hosi parte ida ne’e ita hotu garante lideransa ne’ebé di’ak mak povu nia esperansa no povu nia esperansa la’os ideál maibé reál tamba ne’e povu presiza ukun na’in foun ida iha kakutak kriativu no inovativu ne’ebé ninia kompromisu no liafuan sira tau iha prátika “Praxis” hanesan Eis Prezidente Estadus Unidus Amerika, Benjamin Franklin dehan “Halo di’ak, di’ak liu do que ko’alia di’ak”, tamba povu baruk ona ho promesa sira ne’ebé ikus mai sai retórika no distorsaun linguajen de’it (hakle’uk lia dalen) no povu presiza mós Na’i-ulun foun ida ne’ebé nia prezensa la’os sai hanesan asu fuik ba povu (Homo homini lupus) iha rai doben Timor-Leste ida ne’e.
Eleisaun oin mai ne’e sai hanesan momentu importante tamba festa demokrasia ne’ebé mak simplesmente ita kompriende katak “Povu mak hili no Povu mak Ukun”, ita ko’alia kona-bá termu demokrasia tamba iha ligasaun tebes ho sistema governasaun nian ne’ebé implementa iha rai doben Timor-Leste, konserteja eleisaun la’os buat foun ba povu atu hili nia Na’i-ulun nasaun nian, la’os buat foun hala’o iha estadu direitu demokrátiku ida ne’e, la’os foun iha ema hotu nia matan hodi hamatan ba eventu bo’ot eleisaun nian ida ne’e. Nune’e eleisaun fo enfaze (Tekanan) bo’ot ba povu atu halo fali avaliasaun hodi haree didi’ak ema ne’ebé soi duni espiritu atu ukun.
Ezatamente povu hotu hakarak nia Na’i-ulun ne’ebé mak di’ak hodi responde nasaun no povu nia nesesidade, nune’e povu presiza hili didi’ak kandidatu ne’ebé sira hakarak tuir kritéria ne’ebé tau ona iha avaliasaun ida-idak nian maibé sasukat ne’ebé ita tau iha ne’e mak Kapasidade intelektuál, integridade morál no la’os ita hili tamba interese privadu husi kontratu “tawaran” sira.
Saida mak ita hatene kona-bá Eleisaun?
Relativamente tema iha leten, ita bele iha ona nosaun ka hanoin ida katak eleisaun mak festa demokrasia ne’ebé povu mak iha direitu atu hili ninia ema hodi ukun durante tinan lima (5) nia laran liu husi partisipa eleisaun direita no festa bo’ot ida ne’e ita sei realiza iha loron 19 marsu 2022 ne’ebé besik dadaun ona, nune’e ha’u tatoli hela liafuan ho Lian Indonesia ida dehan “Hati-hati melihki hati karena banyak hati yang menyakiti hati” signifika hili tuir ó nia konsiénsia atu nune’e bele lori ksolok ba ó nia moris no vota tuir ó nia konsiénsia ne’ebé haruka ó basá antes no depois vota, ita nia konsiénsia provoka nafatin ita no ita nia konsiénsia nu’udar tribunal atu halo julgamentu ba ita nia asaun, nune’e la’os hili tuir ó nia sentimentu de’it, ikus lori tristeza ba ó nia moris.
Ita ko’alia kona-bá Eleisaun, tuir termu politiku nian sempre iha relasaun ho povu nia lian, no Na’i-ulun substitui povu nia lian liu husi eleitu iha eleisaun hodi hamatan povu iha nasaun ida ne’e, povu tenke hatur maturidade iha povu nia votu la’os “vota por acaso” (Memilih secara kebetulan & Asal-asalan) de’it. Dala ruma iha ema balun rona ona, estudante oan ida nia istória kona-bá konta matemátika adisaun 1+1=5, ninia profesór sira hirus hodi baku nia no nia kolega sira hamnsa no negosiante ida mos konsege mal trata ho linguajen la di’ak tamba nia la hatene kontajen adisaun simples ida ne’e maibé iha mundu politiku demokrátiku ita bele dehan 1+1=5 signifika kada ema ida fo nia votu ida ba ema ida sei vale ba tinan lima (5).
Iha mundu demokrátiku, sidadaun tomak sai nu’udar konvidadu atu partisipa iha festa nasionál “Eleição” sai nu’udar festa ne’ebé ho karaktér obrigatóriu, tan ne’e sidadaun ne’ebé prienxe ona rekizitu no kritériu obrigatoriamente hodi ezerse no fo nia direitu no dever siviku iha nasaun independente ida maibé direitu no dever votasaun nu’udar matéria obrigatóriu no atu hili ka vota ba se ne’e nu’udar matéria fakultativa. No oras ne’e dadaun ita hotu simu ona konvite husi komisaun organizadór eleisaun nian ka Festa na’in (aliás partidu politiku sira) hato’o ona sira nia programa partidu ka sale ona sira nia menu furak festa eleisaun nian hodi komunga no konsumu direita menu hirak ne’e iha sentru votasaun. Iha menu ai-han no bebida sira ne’ebé sale iha diologu populár no kampaña sira sei prepara iha meza eleisaun nian mesak furak, kapás, morin atrai tebes ita nia matan no ita nia inus hodi horon no festa na’in mós bisu-bisu iha ita nia futar tilun katak ha’u nian mak gostu liu maibé kritériu tenke hili ida de’it. Dala ruma ita duvida atu hili los ida ne’ebé? Ita tenke konsiensializa katak ita fo ita nia votu iha loron ida, aliás minutu ida nia laran, ita fo ba ema ida sei validu ba tinan lima(5) nia laran no validu ba ema tomak, filozofikamente ita nia desizaun mak ita nia felisidade.
Sai Na’i-ulun tenke sai autór ba dezenvolvimentu
Hakarak ka lakoi Na’i-ulun ida sai eleitu tamba hetan votu hosi povu, ezijensia ba Na’i-ulun ida mak tenke lori dezenvolvimentu hosi meiu oi-oin hodi responde ba nesesidade ba parte rua-povu no nasaun. Oinsá Na’i-ulun ida sai autór ba dezenvolvimentu? Kritéria mak Na’i ulun ida tenke iha kapasidade intelektuál no integridade morál aas no iha ideolojia katak la’os hanesan patraun (Bos) ne’ebé dehan imi ba maibé sai nu’udar Na’i-ulun sempre dehan mai ita ba hamutuk no halo tuir vontade populár, rona aspirasaun sira hodi hamosu dezenvolvimentu (A good leader is also a good follower) nune’e hodi bele atinji esperansa atu halo libertasaun populár ka kore povu hosi neobskurantismu (hamlaha, ki’ak no mukit) iha era independénsia ida ne’e mak sentidu tane aas espiritu patriotismu no nasionalismu hosi Na’i-ulun ida hetan titulu nu’udar Erói ba Nasaun! hanesan Saudozu Fernando Lasama dehan “Ha’u nia dignidade la aas liu nasaun nia dignidade”, tamba ne’e atu hili Na’i-ulun iha eleisaun prezidensiál ida ne’e, povu tenke avalia no refleta hodi hili Na’i-ulun ne’ebé atu tane duni povu no nasaun nia dignidade durante tinan lima (5) nia laran. Nune’e povu nia matan tenke haree ba ema ne’ebé mak iha figura di’ak hodi durubasa povu nia fuan, soi atu rona ita no tau ita hotu nia interese (Bem comum) la’os hili tan soi ho interese privadu nakonu ho arogansia, mentalidade oportunista mak prioridade iha nia ukun sai venenu (substánsia la di’ak) hafraku progresu dezenvolvimentu ne’ebé sei la garante unidade, paz no estabilidade, hanesan Santu Padre, Papa João Paulo II hateten “Sem unidade, sem desenvolvimento ou sem desenvolvimento sem unidade”.
Iha tempu eleisaun mak fanun fali povu tomak atu haree buat ne’ebé liu ona (pozitivu ka negativu) hodi ba vota ho konfiansa ida katak ida ne’ebé povu hili bele lori dezenvolvimentu, halakon povu nia halerik ba estrada, bee moos, konbate korupsaun no injustisa sosiál ne’ebé buras hela sai nu’udar neobskurantismu ida prátika hosi ukun na’in halo ba povu. Tan ne’e ita hotu presiza Na’i-ulun ida ne’ebé hatene povu mak na’in ba ukun iha nia prátika no asaun reál; hili ida ne’ebé iha fuan bo’ot atu hadomi povu hodi agrega aspirasaun no fo solusaun ba povu nia problema, Na’i-ulun ida ne’ebé hatene hili ida ne’ebé di’ak fo ba povu no ida ne’ebé di’ak liu fo ba Maromak ne’ebé kria ita iha mundu ida ne’e hodi hatutan nia obra no hatene dulas roda dezenvolvimentu nian ba oin la’os hatene de’it dulas luxu nia bolante, atu nune’e nu’udar sidadaun kristaun ida hodi fo resposta ba Maromak katak “Ha’u hadomi povu ida ne’e hanesan ita ne’ebé hadomi ha’u” maibé importante liu hatene netik povu nia votus mak povu nia futuru dezenvolvimentu la’os povu nia votus sai fali instrumentu ba poder no ukun iha futuru.
Antes atu taka autór hakarak kari hela mensajen ba Eleitór no Eleitu sira.
Eleitór: Mau pilih siapa terserah tetapi jangan lupa pilih satu, dan jikalau anda pilih dua anda adalah seorang penghianat. Dan jikalau anda tidak pilih, anda adalah seorang pengecut. Pilih satu sehinga salah pilih, anda adalah seorang pintar.
Eleitu: Keta sai ukun-na’in ou servidór ho sertifikadu 5D1P (alias datang, duduk, diam, dapat, duit, pulang). Autor nia prezente ba votante sira mak Ó nia votu nu’udar o nia kontribuisaun ba nasaun, ba ho Maromak servisu haree liman no kuidadu ó nia klamar. Viva Timor-Leste!
Maloa, Sexta-feira, 04/02/2022
Eskritór: Cipriano da Cruz “Taroman”
20 Ano Seminário Ano Propedêutico Maloa, Ailo’ok Laran Díli Timor-Leste
